Drukuj

Nowogardzkie kazamaty

Są miejsca, których istnienie mocno zapada w społecznej świadomości i odbija się piętnem na ludziach, którzy się o nie otarli. Jednym z nich jest Zakład karny w Nowogardzie. Powstał na bazie średniowiecznego zamku, był zakładem wychowawczym dla młodzieży aż w końcu stał się ponurym wiezieniem o złej sławie, w którym jeszcze do niedawna wykonywano wyroki śmierci.

              Jeżeli pomyślimy o zamku nowogardzkim u jego zarania, to będzie to kamienna budowla wzniesiona rękoma niemieckich budowniczych, co potwierdzają zachowane do dziś resztki średniowiecznego obiektu.  Zamek należał od 1274 r. do rodu Eberstein, który otrzymał te ziemie w lenno. Ten hrabiowski ród pierwotnie miał swoje posiadłości w Dolnej Saksoni Hamein i Holzminden. Średniowieczny  zamek został w XVI wieku zastąpiony budowlą renesansową. W formie renesansowej rezydencji stał zamek do czasów wojny trzydziestoletniej. W latach trzydziestych XVII wieku został częściowo uszkodzony, lecz jak twierdzi Berghaus, około połowy tamtego stulecia został wyremontowany i do czasu śmierci ostatniego męskiego potomka rodu Ebersteinów był przez rodzinę zamieszkały. W 1663 roku, wraz ze śmiercią hr. Krzysztofa Ludwiga wygasł ród Ebersteinów. Zamek od dawna był już zaniedbany i zdewastowany, gdyż ostatni Eberstein miał swoją siedzibę w Qurkenburgu. Ostatni krewny Ebersteinów, książce von Croy, nigdy w zamku nie mieszkał. Z przekazanego mu protokółu wynika w jak złym stanie była budowla. W 1675 r. Szwedzi pod dowództwem Wrangla zniszczyli miasto i zamek. W tym czasie uszkodzone zostały bastiony, wały i fosa wewnętrzna. Zawaliły się mury domu wysokiego i budynków gospodarczych. Odbudowę zamku podjęło państwo w 1723 roku, przeznaczając zespół na siedzibę domeny państwowej utworzonej z dawnego lenna Ebersteinów. W późniejszym okresie zaczyna się historia zamkowej domeny jako typowego więzienia.

              fot. Zamek w Nowogardzie rok 1771

            Historia ta sięga początku dziewiętnastego wieku.  Początki jednostki penitencjarnej na terenie zamkowych zabudowań sięgają okresu stacjonowania w mieście wojsk napoleońskich. W tym czasie parter siedziby domeny zamkowej zamieniony został na więzienie i już wówczas powstał zamysł przeznaczenia całego zespołu na więzienie i zakład wychowawczy. Zaczęto go realizować w 1817 roku, pod nadzorem budowniczego Blocka. W 1818 roku w miejscu palisady na wałach wybudowano ceglany mur, a przy wjeździe na dziedziniec wartownię. Podwyższono o jedną kondygnację dawną siedzibę domeny i wybudowano nowy trzypiętrowy gmach pośrodku dziedzińca. Na frontonie starego budynku umieszczono napis „Ora et labora”. Pierwsi więźniowie osadzeni zostali w Nowogardzie w 1820 roku.

        fot. Zakład Karny w Nowogardzie rok 1817 

Z uwagi na to, że więzienie miało charakter zakładu wychowawczego realizującego zasadę „resocjalizacja poprzez pracę”, na dziedzińcu w ciągu XIX wieku wybudowano kilka warsztatów, oraz kościół i budynek administracyjny. Więźniowie zajmowali się min. wytwarzaniem obuwia, tkactwem, tapicerstwem, przędzeniem wełny i konopi oraz stolarstwem. W ówczesnym okresie więzienie stało się największym zakładem produkcyjnym w mieście, a zatrudniano w nim kilkuset więźniów. W latach 1821-1851 istniał w więzieniu także oddział kobiecy przeniesiony następnie do Anklan, a potem do Goleniowa. Ponieważ jednostka była pomyślana jako zakład wychowawczy, więc istniała w niej szkoła, w której osadzeni mogli się uczyć rzemiosła, a następnie pracować w miejscowych warsztatach. Ta działalność przyniosła miastu duży rozgłos.

            Przełomowe wydarzenia, które nastąpiły w Europie w 1848r. radykalnie wpłynęły na wizerunek nowogardzkiego więzienia. Szczególnie ponurą sławę zyskało ono w czasie rewolucji, która nastąpiła w Niemczech. Więziono w nim w tym czasie przywódców rewolucyjnych, wśród których znajdował się jeden z najwybitniejszych niemieckich poetów Gottfiyd Kinkel.

                           fot. Gottfiyd Kinkel w Nowogardzie ,rok 1849

 

 

Ponieważ poeta był postacią wymiaru „europejskiego” warto pokrótce przypomnieć kilka faktów dotyczących jego pobytu w nowogardzkim wiezieniu. Otóż został on przywieziony do więzienia w Nowogardzie 8 października 1894r. Ten niemiecki pisarz, historyk i artysta żył w latach 1815-1882. Jako uczestnik buntu badeńskiego, w roku 1849 został skazany na dożywocie. W wyroku sądu polowego ogłoszono, że pierwotnie zasądzona kara śmierci, została w akcie łaski zamieniona mu przez króla na dożywotnią karę forteczną. Kinkel przebywał głównie w twierdzy Rastatt. Zamknięcie w twierdzy zamieniono mu na ciężkie więzienie o zaostrzonym rygorze. Nowogardzkie więzienie miało opinię rygorystycznego więc poeta został w nim osadzony. W liście do żony Kinkel pisał: „Moja Geograficzna wiedza nie jest taka bogata, abym mógł przypuszczać, że tak złe miejsce leży na Pomorzu”. Opinia Kinkela nie była odosobniona lecz podzielali ją inni więźniowie. Dość wspomnieć, że już w 1848r. podjęli oni próbę ucieczki, lecz ich bunt został krwawo stłumiony przez wojsko co umocniło sławę nowogardzkiego zamczyska jako miejsca ponurych restrykcji stosowanych przez władze.

            Największe zakresy prac remontowych i budowlanych wykonano w jednostce w latach 1842-1844 oraz pod koniec XIX wieku. Przed połową XIX wieku zbudowano na użytek nowogardzkiego więzienia kilka budynków zlokalizowanych poza jego terenem. Wśród nich wzniesiono zespół zabudowań gospodarczych na terenie więziennego folwarku założonego w 1841 roku po północnej stronie zakładu. Wcześniej,  jeszcze dalej na północ założono cmentarz przeznaczony na pochówki więźniów.  Po I wojnie światowej, na początku listopada 1926 r.  jednostka funkcjonująca wówczas jako zakład wychowawczy została przekształcona na więzienie karne. Więźniów pilnowała na zmianę jedna kompania 17 lub 21 Pułku Piechoty. Od 1937 roku jednostka ponownie zaczęła funkcjonować jako więzienie dla młodocianych. Przeznaczone było dla chłopców w wieku 14-21 lat skazanych na  krótkoterminowe kary więzienia lub areszt. W 1943 r. przebywało tutaj 399 chłopców. 4 marca 1945 r. rozpoczęto ewakuację zakładu. Trzy kolumny piesze oraz jeden transport kołowy ruszyły w kierunku Wolina i dalej do Dreibergen -Bulzow.

            Po zakończeniu II Wojny Światowej więzienie częściowo zaczęło działać już w czerwcu 1945 roku. Pracowała w nim kadra wojskowa. Z ciekawszych faktów tamtego okresu należy przytoczyć to, że w 1949 roku zakład mieścił 3500 osadzonych, w tym około 2000 więźniów pochodzenia niemieckiego, Zaznaczyć dodatkowo należy, że kubatura jednostki była wówczas o wiele mniejsza niż obecnie. Lata 1950-51 to okres powstawania ośrodków pracy. W przeciągu 1956 roku i w okresie bezpośrednio po nim następującym wykonano szereg prac remontowych, które w istotny sposób zmieniły charakter historycznych budowli nowogardzkiej jednostki. Zmienione zostały przede wszystkim formy dachów, z mansardowych, naczółkowych i dwuspadowych na dachy płaskie. Przebudowano również wnętrze kościoła, które adaptowano na warsztaty.

      fot. Zakład Karny z lotu ptaka

W grudniu 1989r. na fali przemian ustrojowych Zakład Karny w Nowogardzie (podobnie jak i zakłady karne w Goleniowie i Czaranem) był miejscem największego buntu więźniów w powojennej Europie. Jednostka w której skupiono ok 1400 więźniów - skazanych recydywistów odbywających kary za ciężkie przestępstwa przeżyła fale niepokojów, które wybuchły na tle ustawy amnestyjnej nieobejmującej (pomimo wcześniejszych obietnic władz)  tej grupy osadzonych. W efekcie zorganizowane grupy około 850 skazanych opanowały budynki mieszkalne, wyległy na ich dachy i przez kilka dni (od 7 do 10 grudnia 1989r.) okupowały teren jednostki. Osadzeni dokonali nie mających precedensu zniszczeń w infrastrukturze więzienia. Doszczętnie spalili trzy pawilony mieszkalne, szpital więzienny, gabinet stomatologiczny, aptekę, magazyn gospodarczy. Bunt, został stłumiony siłami ówczesnej Milicji Obywatelskiej przy udziale Służby Więziennej oraz Wojska a większość osadzonych przetransportowano do innych jednostek zlokalizowanych w całym kraju. Z pozostawionych fragmentów elewacji spalonych w czasie zamieszek pawilonów od strony podwórza wykonano mur oddzielający dziedziniec od muru zewnętrznego. W jednym z tych rozebranych budynków na poziomie piwnic zachowane są szesnastowieczne kazamaty, w których znajduje się jedyna zachowana w Polsce cel a śmierci, w której karę wykonywano do grudnia 1978r.

  Po transformacji ustrojowej nowogardzka jednostka na przestrzeni lat 90-tych zdawała się leczyć rany będące pozostałością po buntach. W jednostce w pierwszej połowie tego dziesięciolecia osadzano zaledwie ponad trzystu skazanych a załoga także została w znacznym stopniu okrojona. W tym czasie na terenie więzienia znajdowały się całkowicie wypalone zgliszcza dwóch pawilonów i jeden pawilon nadający się do całkowitego remontu,. Był to pawilon zlokalizowany przy murze oddzielającym teren jednostki od terenu przedsiębiorstwa wyrobów skórzanych. Pawilon ten jako pierwszy poddano gruntownej renowacji i odbudowie i oddano do użytku w 1998r. 

W drugiej połowie lat 90-tych w miarę możliwości remontowano kolejne ocalałe w trakcie buntów pawilony i zaludniano je coraz większą ilością osadzonych, która pod koniec dziesięciolecia ukształtowała się na poziomie ok. 560-ciu. Zwieńczeniem dziesięciolecia było dołączenie do nowogardzkiej jednostki jako oddziału zewnętrznego dawnego Zakładu Karnego w Płotach, które miało miejsce 5 lipca 2001roku. W 2008r. Zrealizowano budowę nowoczesnego pawilonu mieszkalnego dla osadzonych. Został ona zakończona uroczystym otwarciem w grudniu 2008r. W lutym 2009r. zasiedlono w nim osadzonych. Obecnie nowogardzki zakład karny liczony razem z Oddziałem Zewnętrznym w plotach jest największą jednostką penitencjarną na zachodnim Pomorzu. Jego obecność w Nowogardzie w dużej mierze wpływa na fakt, że samo miasto jest rozpoznawalne dla mieszkańców innych rejonów Polski. 

Opracowanie: Artur Bojanowicz